Chợ nổi Cái Răng, một biểu tượng văn hóa của miền Tây Nam Bộ, vừa được tạp chí du lịch Travel+Leisure Asia xếp vào vị trí thứ 7 trong danh sách ’10 khu chợ ẩm thực hấp dẫn nhất thế giới’. Đây là một niềm vinh dự, đồng thời là cơ hội để chúng ta nhìn lại giá trị của văn hóa ẩm thực sông nước và những thách thức mà loại hình chợ truyền thống này đang đối mặt.
Chợ nổi không chỉ là nơi trao đổi hàng hóa, mà còn là không gian văn hóa sống động, phản ánh bản sắc của một vùng đất ‘trên bến dưới thuyền’. Tuy nhiên, trong những năm gần đây, số lượng ghe thuyền tham gia vào hoạt động chợ nổi đã giảm đáng kể. Tại chợ nổi Cái Răng, nơi được công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia từ năm 2016, số lượng ghe buôn đã giảm từ hơn 500 xuống còn chưa đầy 250 trong vòng một thập kỷ.
Tình trạng tương tự cũng diễn ra tại các chợ nổi khác như Cái Bè, Ngã Năm, Ngã Bảy hay Long Xuyên. Sự vắng bóng của thương hồ và ghe thuyền không chỉ làm mất đi bản sắc văn hóa, mà còn ảnh hưởng đến sinh kế của nhiều người dân. Nguyên nhân của tình trạng này là do nhiều yếu tố, bao gồm việc xây dựng bờ kè để chống sạt lở, tăng chi phí xăng dầu, không có nơi neo đậu ổn định và thiếu người kế tục.
Các chuyên gia cho rằng, để bảo tồn chợ nổi, cần phải khôi phục sinh kế bền vững cho thương hồ. Nếu không còn thương hồ, chợ nổi sẽ chỉ còn là một hình thức trình diễn, thiếu đi sức sống từ cộng đồng. Một số giải pháp đã được đề xuất, bao gồm quy hoạch lại chợ nổi theo hướng ‘phố chợ trên sông’, có bến ghe riêng, phân khu rõ ràng giữa hoạt động du lịch và hoạt động thương mại thực thụ.
Bên cạnh đó, việc miễn giảm chi phí neo đậu, hỗ trợ nhiên liệu để giúp người buôn ghe duy trì sinh kế cũng là một giải pháp cần thiết. Tổ chức các hoạt động văn nghệ dân gian như hò, đờn ca tài tử, cũng như giới thiệu ẩm thực miền Tây ngay trên thuyền sẽ góp phần giữ gìn bản sắc văn hóa.
Bài học từ Thái Lan cho thấy, dù không có chợ nổi tự nhiên, họ vẫn thành công trong việc dàn dựng không gian văn hóa sống động. Để cải thiện thực trạng nêu trên, trong dự thảo Đề án bảo tồn Chợ nổi Cái Răng đến năm 2030, Viện CISED đã đề xuất một mô hình phát triển tích hợp bao gồm những khu vực kinh doanh thương mại dịch vụ, trưng bày các sản phẩm OCOP, nông sản, khu vực biểu diễn nghệ thuật và khu vực vựa của thương hồ.
Giữ được thương hồ là giữ được nhịp sống ghe thuyền, giữ được văn hóa và giữ được chính linh hồn của miền sông nước phương Nam. Việc bảo tồn và phát huy giá trị của chợ nổi không chỉ là trách nhiệm của các cơ quan quản lý, mà còn là của cả cộng đồng. Chúng ta cần chung tay để giữ gìn và phát triển loại hình chợ truyền thống này, nhằm giữ gìn bản sắc văn hóa và sinh kế bền vững cho thương hồ.